Edimsel (Operant) Koşullanma - SKİNNER

Edimsel (Operant) Koşullanma: Edimsel Davranışta , organizma önce bir davranışta bulunur. Bu davranış herhangi bir uyarıcı olmadan, kendiliğinden yapılır, ardından yapılan davranışa göre uyarıcı verilir. Organizma davranışın ardından gelen uyarıcıyı beğenirse davranışı tekrar eder, beğenmezse tekrarlamaz. Yani davranışı ortaya çıkarttığı sonuçları kontrol eder.

Tanım: Organizmayı ödüle götüren ve cezadan kurtaran bir tepkinin öğrenilmesine ya da bir davranışın pekiştireç le kuvvetlendirilmesine edimsel koşullanma denir.

Tanım: Organizmada kendiliğinden ortaya çıkan tepkilerin (davranışların) uygun uyarıcılarla (ödül, pekiştireç) sürekliliğinin arttırılmasına denir.

Tanım: Kendiliğinden ortaya çıkan bir davranışın, çevredeki bir pekiştireçle eşleşerek tekrarının artmasına edimsel koşullanma denir.

Örnek:  Bir gün okula giderken saçınıza jöle sürdünüz. Bütün arkadaşlarınız saçınıza sürdüğünüz jölenin size çok yakıştığını söyledi. O günden sonra ne yaparsınız?

Klasik ve Edimsel Koşullanma Arasındaki Farklar

Klasik Koşullanma - Önce uyarıcı, sonra tepki vardır. - Refleks davranışlara yöneliktir. - Organizma pasiftir. - Öğrenme istem dışıdır. - Uyaran (pekiştireç) belirgindir. -Pekiştirme, davranıştan bağımsızdır

Edimsel Koşullanma - Önce tepki, sonra uyarıcı vardır. - Bilinçli davranışlara yöneliktir. - Organizma aktiftir. - Öğrenme bilinçlidir. - Uyaran (pekiştireç) belirgin değildir. - Pekiştirme davranışa bağlıdır.

Edimsel koşullanma İlkeleri

1. Bir davranışın sürekliliğini sağlayan, o davranışın sonuçlarıdır.
2. Davranışların sürekliliğini sağlayan uyaranlar her zaman belirgin değildir.
3. Davranış, kendisinin ortaya çıkarttığı uyarandan etkilenir. 
4. Organizmanın davranışları dış uyaranlara bağlı değildir. Birçok davranış uyaran olmadan ortaya çıkar. 
5. Organizmanın davranışlarının birçoğu bilinçli tepkilerdir. 
6. Davranışın sonucu öğrenmede belirleyicidir. Ödül getiren, cezadan koruyan davranışlar kalıcılaşır (tekrarlanır), ceza getiren davranışlar kaybolur.

Edimsel koşullanma Örnekleri (daha fazla örnek yazının sonunda)

* Sınıfta parmak kaldırarak doğru cevap veren öğrenciye öğretmeni aferin der. Öğrenci almış olduğu bu pekiştireç sayesinde her soru sorulduğunda parmak kaldırır.
* Örnek:Kızın yeni almış olduğu giysi beğenilirse , tekrar giyer
* Derste farklı kaynaklardan çalışan öğrenci öğretmeni tarafından övülür, öğrencinin çalışma isteği daha da artar.

Edimsel Koşullanma Süreci

“Skinner Kutusu” Deneyi

Deneyde, aç bırakılan bir fare, düzeneği önceden hazırlanmış deney kutusuna bırakılır. Deney kutusunda, istenildiğinde yakılabilen ışık, dokunulduğunda kutuya peynir düşüren bir manivela ve ayrıca kutunun tabanında elektrik şoku düzeneği vardır. Fare kutunun içinde dolaşırken “tesadüfen” manivelaya dokunur ve bunun üzerine kutuya bir parça peynir düşer. Birkaç benzer davranıştan sonra farenin kafes içindeki dolaşma alanı daha çok manivelanın olduğu bölgede yoğunlaşır. Daha sonra fare manivela ile peynir arasında bağlantıyı kurarak, istediği zaman peynire ulaşmayı öğrenir.

Edimsel Koşullanma İle İlgili Temel Kavramlar

Tepkisel Davranış: Bir uyarıcı tarafından ortaya çıkartılır. Klasik koşullanmadaki tepkiler tepkisel davranışa birer örnektir.   Örnek: Karanlıkta göz bebeğinin genişlemesi, Limon görünce ağzımızın sulanması.  Bütün bunlar otomatik tepkilerdir. Organizma istemese de bu tip sonuçlar ortaya çıkabilir.

Edimsel Davranış: Davranış kendiliğinden ortaya çıkar ve sonuçları tarafından kontrol edilir. Örnek:Kızın yeni almış olduğu giysi beğenilirse , tekrar giyer

Edimsel koşullanma: Davranışın arkasından olumlu uyarıcı verilerek yapılan koşullanmaya edimsel koşullanma denir. 

Pekiştireç: Davranışı izleyen ve organizma üzerinde olumlu etkiye sebep olan uyarıcıdır. (Alkış, çikolata , para ) 

Pekiştirme: Pekiştireç verme işi ( eylemi ) ( Alkışlama, çikolata verme)

Olumlu Pekiştireç: Ortama konulduğunda belirli bir davranışın yapılma olasılığını arttıran uyarıcılardır. (Doğru cevap veren öğrenciye verilen yüksek not)

Birincil olumlu (koşulsuz) pekistireçler: Yiyecek, su, cinsellik gibi organizmayı doğal olarak pekiştiren pekiştireçlerdir. (Karnesi başarılı olan çocuğa çikolata verme)

İkincil (koşullu) olumlu pekiştireçler: Herhangi bir nötr uyarıcının olumlu birincil pekistireclerle iliskilendirilmesi ile olumlu pekistirec ozelligi kazanan uyarıcılardir. (Takdir alan öğrenciye para verme)

Olumsuz Pekiştireç: Ortamdan çıkarıldıklarında belirli bir davranışın yapılma olasılığını artıran uyarıcılardır. - Takdir alan çocuğun , eski bisikletini değiştirme ( Eski bisiklet olumsuz bir durumdu, yenisini alınca olumsuzluk giderildi )

Birincil olumsuz pekiştireçler: Organizmaya zarar veren, yaşamı tehdit eden uyarıcılardır. Bunlar rahatsız edici yüksek tonlu sesler, elektrik şoku vb.dir. (Sınıfça başarılı olan bir öğrenci grubunun sınıflarının boyanması)

İkincil olumsuz pekiştireçler: Herhangi bir nötr uyarıcının birincil olumsuz pekiştireçlerle iliskilendirilmesiyle pekiştireç özelliği kazanan uyarıcılardır. (Soğuk soba baslangıcta nötr bir uyarıcıdır. Oysa elimizi sobaya dokundurup yaktıktan sonra, soba olumsuz pekiştireç özelliği kazanır)

Simgesel Ödüllü ( Sembolik ) Pekiştirme: İstenilen tepkileri ortaya koyan öğrencilere aferin, şeker, oyun gibi uyarıcılar yerine öğrencileri pekiştirecek puan, marka para gibi sembolik nesnelerin verilmesi. (örnek: - Öğretmen öğrencilerine istenilen davranışı gösterdiğinde marka verir. Markalar biriktiğinde ödül verir. - 5 yıldıza ulaşan öğrenciye 100 puan verme)

Sosyal pekiştireçler: Kişiyi yaşadığı sosyal ortamda, mutlu kılan , motive eden pekiştireçlerdir. (örnek:Gülümseme, övgüde bulunma, alkışlama)

Kısmi Pekiştirme: Öğrenci etkinlikleri kısmen kabul edilebilir olduğunda, davranışın sadece arzu edilen boyutuna yönelik süregelen girişimleri belirli bir şekilde güdülemek maksadıyla pekiştireç kullanmaktır.
Özellikle utangaç veya başarısı düşük öğrencilerin derse katılımlarının sağlanmasında etkili bir tekniktir. (Örnek 1: Örneğin, bir öğrenci tahtada problemi yanlış çözdüğünde gidiş yolunu veya gayretini pekiştirebilirsiniz.
Örnek:2  İşlenen konuyla ilgisi olmayan fakat ilginç bir fikir ortaya atan bir öğrencinin sadece ilginç bir fikir belirtmesi pekiştirilebilir)

Ayrımlaşmış pekiştirme: Organizmanın istenilen davranışı ortaya koyduğunda pekiştirilip , koymadığında pekiştirilmemesi. (örnek: Parmak kaldırdığında öğrenciye söz hakkı verip, kaldırmadan ben ben diye bağıran çocuğa söz hakkı verilmemesi.)

Pekiştirme Tarifleri

Sürekli Pekiştirme: Eğer konu yeni ve karmaşıksa bir süre her doğru davranış pekiştirilir. Sönmeye karşı direnci düşüktür. Örnek: Dış fırçalama alışkanlığının kazandırılması için ilk başlarda her fırçalamaya pekiştireç verilir.

Sabit zaman aralıklı pekiştirme: Pekiştirecin ne zaman geldiği bellidir. (örnek: 45 dakikada bir teneffüse çıkma, ayda bir maaş alma)

Değişken zaman aralıklı pekiştirme: Ne zaman geleceği bilinmez sürprizdir. Öğrenci davranışa devam eder. Örnek: Öğretmenin ilk onbeş dakika fıkra anlatması daha sonra 10, 20 dk. Gibi değişken aralıklı fıkra anlatması.

Sabit oranlı pekiştirme: Kaç davranışından sonra pekiştirileceği bellidir. örnek: Parça başına ücret verme, yaptığı her ödev için ücret verme

Değişken oranlı pekiştirme: Kaç doğru davranışa pekiştireç vereceği belli değildir. En güçlü pekiştirme tarifesidir. Örnek: İlk önce 5 probleme hediye verme , daha sonra kaç probleme hediye vereceği belli değildir

Pekiştirme İlkeleri

Pekiştirme verilirken öğretmen aşağıdaki ilkelere dikkat etmelidir

1. Öğretmen ilk derslerde her doğru yanıta pekiştireç vermelidir. 
2. Öğretmen özellikle çekingen, içe dönük öğrencilere onları yüreklendirmek ve derse katılımlarını sağlamak için uygun yer ve zamanda pekiştireç vermelidir. Bu pekiştireçler öğrencinin seviyesine uygun olmalıdır. 
3. Dersler ilerledikçe her doğru yanıta değil zihinsel açıdan daha üst düzeydeki yanıtlara pekiştireç verilmelidir.
4. Pekiştireçler öğrencinin içinde yaşadığı kültürel ortama, yaşına, cinsiyetine, kişiliğine uygun olarak yeri ve zamanı gelince verilmelidir. 
5. Öğretmen hep aynı tür pekiştireçler kullanmamalıdır.
6. Öğretmen geç ve güç öğrenen öğrencilere her zaman yani her doğru yanıttan sonra pekiştireç vermelidir. Bu onların olumlu yönde kişilik geliştirmelerine katkıda bulunur. 
7. Öğretmen ilk derslerde her doğru yanıta pekiştireç vermeli daha sonraki derslerde sabit oranlı dersler ilerledikçe de değişken oranlı pekiştireç tarifelerini kullanmalıdır. 
8. Pekiştireçler hedef davranışlarla ilgili olmalıdır. Yani istendik davranışları gösterenlere pekiştireç verilmelidir.

Ceza ve Ceza Çeşitleri

Ceza: Organizmanın rahatsız edici uyarıcı ile kaşı karşıya getirilmesi yada hoş bir uyarıcıdan mahrum bırakılmasıdır. (örnek: Ödevini yapmayan öğrenciye kızma)

1. tip ceza: Ortama verilmesi sonucunda davranış devam etmez. Geçici olarak durur.(örnek:Gürültü yapan öğrencilere bağırma.)

2. tip ceza: Organizma için hoş olan bir uyarıcıyı ortamdan çekme. (örnek: Ders çalışmayan öğrencinin elinden, elindeki dokunmatik telefonu alarak yerine eski bir telefon verme)

Ceza uygularken dikkat edilmesi gereken hususlar

• Ceza geciktirilmeden verilmelidir. 
• Hatalı davranışların ne tür cezayı gerektirdiği önceden belirlenmelidir. 
• İstenmeyen davranış gösterilmeden ceza verilmemelidir. 
• Ceza, korkutma amacıyla kullanılmamalıdır. 
• Bireyin kişiliğine olumsuz etkide bulunacak türde olmamalıdır. 
• Ceza yanlış olan davranışa verilmeli, kişiliği hedeflememelidir.
• Ders çalışma gibi istenilen özellikler ceza olarak verilmemelidir.

Edimsel Koşullanma Örnekleri

Örnek 1: Soruyu doğru cevaplayan öğrenciye aferin denmesi davranışın devamını sağlar.

Örnek 2: Düzenli ders çalışan öğrenciye çikolata verilmesi davranışın devamı için önemlidir.

Örnek 3: Okul teneffüsünde yerdeki çöpü alıp çöp kutusuna atan çocuğa ödül verilmesi.

Örnek 4: Öğrenciye her doğru cevap için artı verilmesi ve on artı sonunda ödül verilmesi.

Örnek 5: Kareyi öğrenen bir çocuk dikdörtgeni gördüğünde genelleme yaparak bu kare derse ‘hayır dikdörtgen’ denilir ve böylece geri bildirim yoluyla ayırt etme sağlanır.

Örnek 6: Bugün üstünü kirletmeden eve gelirsen sana ödül vereceğim dedikten sonra çocuk temiz bir şekilde eve gelirse ödül verilmesi.

Örnek 6: Kızlar beni beğenmiyor diyen bir kişi kızlardan uzak durur. Bunun sonucunda da kızlar o kişiyi itici bulur ve kişinin düşüncesi pekişmiş olur.

kaynak:https://dersanebirey.wordpress.com/ - http://www.akademik.adu.edu.tr/bolum/fef/psikoloji/webfolders/topics/1%C3%96%C4%9ERENMErev%C3%96%C4%9Fr1b.pdf?id=P1N6F531LE0RQEORYMAN